De kracht te veranderen*

Zeeschelpen, plastic schelpen, nieuwe plastic schelpen, parfumflesjes, aluminiumfolie, brillen, ballen, houten ballen, horlogeonderdelen, metaal, speelgoedvogels, lege witte dozen, liefdesbrieven, allerlei.

In een kamerbrede stellingkast bewaarde kunstenaar Joseph Cornell de materialen waarmee hij zijn intrigerende collages samenstelde. Uit de onvolledige opsomming van zo-even blijkt dat voor Cornell de meest uiteenlopende voorwerpen bruikbaar waren. Minstens zo opmerkelijk is de zorgvuldige ordening van het materiaal. Blijkbaar is het belangrijk onderscheid te maken tussen ballen en houten ballen, en tussen plastic schelpen en nieuwe plastic schelpen.

Wat Cornell toegewijd in zijn werkkamer bewaarde, zou voor velen van ons rotzooi zijn. Onnutte spullen, onooglijk en letterlijk waardeloos. In onze ogen dan, want veel collagemakers hebben bij uitstek dergelijk alledaags, vergeten of afgedankt materiaal gezocht en in hun kunst verwerkt. Zo liep de boomlange Kurt Schwitters altijd gebogen. In plaats van voor zich uit te kijken, keek hij naar de grond. Zijn dagelijkse wandelingen duurden daardoor eindeloos, zo vaak moest de Duitse kunstenaar halt houden en bukken omdat hij ergens op een stoep weer een snipper moest oprapen die misschien van pas zou komen.
Ook in de collages uit de collectie van de Verbeke Foundation die u dadelijk kunt gaan bewonderen, hebben kunstenaars vaak voor goedkope en dagdagelijkse materialen gekozen, tot aan etensresten toe. Hoewel zeer diverse en, zeker ten opzichte van elkaar, vaak vreemdsoortige voorwerpen tezamen het beeld van de collages vormen, zult u zo meteen zien dat ze niet zomaar bijeen zijn gebracht. Steeds opnieuw is er sprake van een structurering. Vaak een die zijn logica niet onmiddellijk prijsgeeft, maar het is direct zichtbaar dat de kunstenaars een samenhang hebben gezocht, dat ze een verband hebben verwezenlijkt door een aantal uiteenlopende dingen binnen het dwingende kader van een omlijsting bij elkaar te brengen.

De verhalen die op die manier ontstaan, zijn in elke collage verschillend. Soms zijn ze poëtisch, verbeelden ze iets dat niet meteen grijpbaar is. Tonen ze tegenstellingen zonder die op te lossen. Laten zij naast elkaar bestaan wat met elkaar in tegenspraak, zelfs onverenigbaar is. En zo zijn collages opmerkelijk vaak ook subversief. Soms een niet te missen uiting van maatschappelijk onbehagen. Soms een venijnig vrolijke vorm van politiek. Omdat ze laten zien dat elke orde, ieder gesuggereerd verband, een constructie is, iets dat niet per se op die manier hoeft te bestaan, want al het is het de grondwet, het is altijd iets dat iemand heeft bedacht.

Dat is één kant. Een collage is een demonstratie. Alles kan altijd ook anders.
Maar juist dat verzet tegen wat is, die ontkenning van het wetmatige, is ook een voorzichtig tasten naar houvast. Een poging een connectie te vinden, de ongerijmdheden die in iedere persoonlijkheid schuilen, met elkaar te verbinden en, meer dan dat, ze gelijkwaardig te maken.
De collage is daarom denkelijk de eerlijkste kunstvorm die er is. Niet alleen geeft de kunstenaar veel van zijn of haar eigenaardigheden prijs -is het bijvoorbeeld toeval dat de teruggetrokken levende Cornell zo vaak kooien in zijn werk gebruikte? -maar de kunstenaar laat ook zien hoe dubbelzinnig veel van onze ideeën, gevoelens, verlangens en gedachten zijn, en hoeveel moeite we vaak doen om al die oneffenheden in ons geestesleven glad te strijken.
We zijn niet zo logisch als we denken, we denken niet zo logisch als we denken, als we denken en het beseffen, zullen we ons dat proces mogelijk voorstellen als het zetten van stappen op een verharde weg, maar een waarachtiger beeld is dat we springen, en niet op vaste grond, maar op ijs, op een schots die wegdrijft en ons vervoert, ons brengt bij een ongedacht einde, één ei is geen ei, dat eenmaal daar aangekomen ons bevalt, maar vooral verbaast. We waren naar elders op weg dan waar we zijn aanbeland, en hoe we daar gekomen zijn, blijft een raadsel: Het is zwart en als het uit de boom valt, is je kachel stuk.

Ik dwaal terug.
Eerder zei ik dat de collage subversief is. Dat komt omdat in menig collage humor een wezenlijk element is. Niet per se een dijenkletser, niet een geestig raadsel dat kan worden opgelost: Het is je kachel. Maar humor als manier om jezelf en de wereld anders te bezien en vooral de contradictie van twee elkaar tegensprekende denkbeelden te aanvaarden en te accepteren hoe vluchtig en onvast veel van onze ideeën zijn. Dat zelfs wanneer we succes op succes boeken, we aan de lopende band tekort schieten en falen. We juist door te mislukken soms wel bereiken wat we eigenlijk wilden halen.

In de collage zien we onomfloerst dat het een samenraapsel is, iemand heeft uit de stellingkast op zijn werkkamer uit verschillende dozen materialen gepakt en ze binnen een kader vastgeplakt. Ook als dat wel zo lijkt, is dat niet lukraak gebeurd. Toch is voor ons kijkers dit nieuw gepresenteerde verband vaak niet direct te doorzien, omdat binnen de omlijsting een voorwerp ophoudt dat ding uit die doos te zijn. Een ei is niet één ei, het is zonder tal: tegelijkertijd een etensrest, een symbool van leven of met zijn gebarsten schaal juist van een vroegtijdig voorbij leven, van uitvliegen: vrijheid, een uiting van een minderwaardigheidscomplex, de verbeelding dat een wereld zich kan ophouden in een glad, ovaal voorwerp en dat ook als het ei gebroken en/0f leeggeblazen is, er op zijn minst nog een herinnering aan die wereld in de overgebleven, breekbare schaal huist.

Zo zie ik collages graag. Als werelden. Als de megalomane verbeelding van het allerkleinste. Als bescheiden en zeer particuliere demonstratie van iets dat wellicht onooglijk lijkt, maar veel- zo niet allesomvattend is. Een teken van leven ook vooral -iets letterlijk aanzien geven, omdat het voor jou belangrijk is, en dat willen delen, het ook een ander willen laten zien, door het te omlijsten en zo de blik ernaartoe te leiden. Te delen dat elk denkbeeld beperkt houdbaar is. Het kan allemaal anders, altijd. Dat is de kracht van collages. De kracht te veranderen. Het vermogen het verschil te zien: Zeeschelpen, plastic schelpen nieuwe plastic schelpen.