Heksen in Schiedam*

De podcast Heksen in Schiedam is alweer het derde seizoen van de podcastserie In Schiedam, vol verhalen van en over Schiedammers uit het verleden en heden. In deze vijfdelige serie kom je meer te weten over de Schiedamse heksenvervolgingen.

Een eerlijker proces
In de zestiende eeuw veranderen de Schiedamse vrouwen Neeltje Andries en Marytje Arendsdochter de Hollandse rechtspraak. Zij worden van toverij beschuldigd. Met gevaar voor eigen leven vechten ze dit aan bij het hoogste rechtsorgaan, de Hoge Raad. Niet alleen worden ze vrijgesproken, de uitspraak maakt het vrijwel onmogelijk om in Holland nog iemand voor toverij te veroordelen. Het protest van Neeltje en Marytje heeft ongetwijfeld levens gered.

Heksenproces in Bremgarten, Zwitserland, 1574. Wickiana. Zentralbibliothek Zürich.

Op zoek naar Neeltje en Marytje
In de podcast Heksen in Schiedam onderzoekt Saskia Beukman de Schiedamse heksenprocessen. Ze doet al jaren onderzoek naar dit onderwerp, maar één vraag heeft ze nog niet kunnen beantwoorden: Wie waren Neeltje en Marytje? Samen met museumconservator Merel van der Vaart speurt ze in archieven en praat ze met experts om beter te begrijpen wat er in de zestiende eeuw in Schiedam is gebeurd. Dankzij de heks uit mythen en sprookjes zouden we haast vergeten dat het hier om serieuze processen en echte mensen ging.

Saskia en Merel doen onderzoek in het Gemeentearchief Schiedam, 2023. Foto: Britney Beck, Stedelijk Museum Schiedam.

Van burenruzie tot rechtzaak
We volgen het spoor van Neeltje en Marytje, van de eerste burenruzie en roddels in Schiedam tot een vrijwillige opsluiting in de Gevangenpoort in Den Haag. Met de dreiging van marteling en getuigenverklaringen die steeds uitzinniger lijken te worden leven we met Neeltje en Marytje mee terwijl ze vechten om hun onschuld te bewijzen. Ook probeert Saskia de zestiende-eeuwse samenleving beter te begrijpen. Hoe kon het dat juist in Schiedam zo veel mensen vervolgd werden? Hoe ging een proces in zijn werk en hoe zorgden Neeltje en Marytje ervoor dat ze vrijgesproken werden? Klopt het beeld dat wij van deze vrouwen hebben wel? En welke betekenis heeft deze historische gebeurtenis vandaag de dag?

Aflevering 1
In deze eerste aflevering probeert Saskia Beukman samen met museumconservator Merel van der Vaart beter te begrijpen wat voor stad Schiedam was en waarom de heksenprocessen in de zestiende eeuw in heel Europa slachtoffers maakten.

Wil je meer weten?
Op schiedamopdekaart.nl kun je aan de hand van oude kaarten zien hoe Schiedam er in de zestiende eeuw uitzag. Met de app Schiedam 1598 van Gemeentearchief Schiedam kun je via AR door zestiende-eeuws Schiedam lopen. En het boek Toverij en Samenleving. Holland 1500-1800 van Hans de Waardt vertelt meer over alle processen die in Holland zijn gevoerd.

Aflevering 2
Saskia bezoekt met Merel het gemeentearchief van Schiedam om meer te weten te komen over Neeltje en Marytje. Wie waren ze? Hoe zagen hun levens eruit? En hoe raakten ze verzeild in een hekserijproces?
Aan het eind van de zestiende eeuw heeft het Schiedamse stadsbestuur de handen vol aan steeds oplaaiende geruchten over hekserij. Roddels speelden in die tijd een belangrijke rol in de rechtspraak. Manon van der Heijden, hoogleraar stadsgeschiedenis aan de Universiteit Leiden, legt uit hoe dat kwam. Ook Neeltje en Marytje worden slachtoffer van de geruchtenmolen. Ze besluiten actie te ondernemen.

Wil je meer weten?
Manon van der Heijden schreef het boek Misdadige vrouwen, over de vroegmoderne rechtspraak en de rol van vrouwen. “Een verhaal van wanhoop, armoede en kwetsbaarheid, maar ook van vrijheid, zelfstandigheid en vechtlust.”

Aflevering 3
De vermeende Schiedamse heksen Neeltje en Marytje gingen naar Den Haag om hun onschuld te bewijzen. Saskia Beukman en Merel van der Vaart reizen ze achterna. Ze bezoeken de gevangenpoort, waar de vrouwen gevangen hebben gezeten. Hier spreken ze conservator Lex van Tilborg die hen meer verteld over het leven in de voormalige gevangenis.
In het Nationaal Archief helpt onderzoeker Arjan Poelwijk Saskia en Merel bij het lezen van de rechtbankstukken. Wat is er nu precies gebeurd tijdens het proces?
In deze aflevering wordt onder andere gesproken over zestiende-eeuwse straffen en  verhoormethodes, waaronder tortuur, of marteling. Van 8″50 tot 11″00 wordt er gesproken over zestiende-eeuwse (lijf)straffen. De verhoormethodes worden besproken van 13″04 tot 17″57.
Tip: de Gevangenpoort in Den Haag is tegenwoordig een museum.

Aflevering 4
Neeltje en Marytje hebben zich vrijwillig laten opsluiten om hun onschuld te bewijzen, maar na ruim een jaar gevangenschap krijgen ze vreselijk nieuws: Het Hof van Holland besluit dat de vrouwen wel degelijk schuldig zijn aan hekserij en dreigt met de doodstraf. De advocaten van Neeltje en Marytje gaan in hoger beroep, maar zal de zaak worden aangenomen? En zullen ze de Hoge Raad wél van hun onschuld kunnen overtuigen?

Aflevering 5
Het avontuur zit erop. Saskia Beukman en museumconservator Merel van der Vaart hebben hun onderzoek naar de Schiedamse Neeltje Andries en Marytje Arendsdochter afgerond. Samen met Liesbeth Bouman van het platform Alle heksen op een stokje blikken ze terug op hun zoektocht. Hoe is hun blik op de heksenvervolgingen veranderd? Wat hebben ze geleerd? En welk moment zal ze het meest bijblijven?
Ook onderzoekt Saskia hoe het moderne beeld van de ‘sprookjesheks’ is ontstaan en welke betekenis de heksenvervolgingen vandaag de dag nog hebben. Van Stam van de Vos hoort ze wat hedendaagse hekserij kan betekenen en hoe historische kennis daarbij een rol speelt. Ze gaat op bezoek bij Atria, het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis, waar ze meer leert over de manier waarop feministen zich de term ‘heks’ eigen maakten. En Madyasa Vijber, verloskundige, vertelt hoe de oude associatie tussen vroedvrouwen en hekserij haar beroepsgroep nog steeds parten speelt.
Neeltje en Marytje leefden misschien 400 jaar geleden, maar de heks is nog steeds onder ons, als archetype én in levende lijve.

Afbeelding bovenin: Executie van heksen in Derenburg, 1555, uit Hexen door R. Decker.