Uit armoede*
*De online tentoonstelling.
Van 27 januari t/m 9 juli 2024 presenteerde Stedelijk Museum Schiedam de tentoonstelling Uit armoede. Kunst, geschiedenis en verhalen. Onderwerpen als het minimumloon en bestaanszekerheid halen regelmatig het nieuws, maar de mensen over wie het gaat komen zelden aan het woord. Wat als leven met te weinig geld je dagelijkse praktijk is? Stedelijk Museum Schiedam en elf Schiedamse ervaringsdeskundigen sloegen de handen ineen. In deze online tentoonstelling scroll je door de vier zalen en thema’s die centraal stonden.
De tentoonstelling ging niet over schuld of oplossingen. Wel over beeldvorming en de complexiteit, de vele gezichten van armoede. Het was een uitnodiging om te kijken en te luisteren naar elkaar. Wat betekent het voor een mens om te leven met te weinig geld? Kunstwerken uit de museumcollectie zorgden voor een andere blik op armoede. Historische voorwerpen toonden hoe in het verleden met armoede werd omgegaan. En zes kunstenaars maakten voor deze tentoonstelling nieuw werk, geïnspireerd door Schiedammers. Maar vooral centraal stonden de verhalen van elf fantastische Schiedamse ervaringsdeskundigen: Fenna, Grace, Iraida, Lucia, Malika, Marleen, Priscilla, Shirley, Tina, Wendy en Widad. Zij overwonnen schaamte, vertelden verhalen die keihard raken, maar die ook hun ongelofelijke kracht tonen. De groep kwam vier keer bijeen, elke sessie werd gehost door een andere sociale partner in verschillende delen van de stad. Het vertrouwen groeide en steeds meer persoonlijke ervaringen werden gedeeld. Fenna, een van de ervaringsdeskundigen, vertelde over de pijn van een lege koelkast als je een kind te voeden hebt. Dit verhaal, en vele andere, werden een essentieel onderdeel van de tentoonstelling. Inmiddels als hechte groep, werden de ervaringsdeskundigen van begin tot eind bij het maken van de tentoonstelling betrokken. Na de opening ging de samenwerking verder en gaven ze o.a. zelf rondleidingen. En een aantal van hen werkt nu als vrijwilliger in het museum. ‘Het is ons tweede huis geworden’.
Van begin tot eind*
*Samen met ervaringsdeskundigen.
Groepsfoto met ervaringsdeskundigen en betrokkenen vanuit het museum
Een bezoek aan het museumdepot
Samen de verhalentafel vullen
De feestelijke opening van de tentoonstelling
Samenwerking met kinderen via de Kleine Ambassade
De verhalentafel in de tentoonstelling
Brievenwand met echte post
Persoonlijke voorwerpen met een verhaal
Ervaringsdeskundigen zijn geportretteerd voor de tentoonstelling
Wist jij dit?*
*Belangrijke feiten en cijfers.
‘Iemand die mij steunt of iets liefs doet, dat is heel belangrijk voor mij. Het geeft me blijdschap, hoop en ik ga anders kijken naar mezelf. Het geeft me zelfvertrouwen.’
Grace
‘Ik zag een man bij de patatboer die niet genoeg geld had. Ik herkende zijn schaamte en betaalde. Ook al kon ik het eigenlijk niet missen. Daar word ik blij van.’
Fenna
Hoe kom je in armoede?
Het kan iedereen overkomen.
Een scheiding, faillissement, chronische of plotselinge ziekte, gebrek aan een betaalbare woonruimte of een te hoge energierekening. Armoede kan iedereen overkomen. Het kan zorgen voor schulden. Ben jij dan schuldig? Zo is het vaak niet, zo voelt het vaak wel.
De buitenwereld kan snel en hard oordelen over mensen met schulden. Wantrouwen vanuit de overheid of betutteling van (goedbedoelende) hulpverleners brengt mensen met weinig geld in vernederende situaties. Dit komt bovenop de schaamte die veel van hen ervaren. Op een dag doe je de voordeur niet meer open.
Beluister het verhaal van Wendy:
Een gebrek aan vrijheid*
*Armoede beperkt op allerlei vlakken.
Overzicht van de tentoonstellingszaal
Klassenfoto van de stadsarmenschool
Atelier van Lieshout, 'Man met Wagen' (2003)
Het portret van Priscilla in de tentoonstelling
Kunstenaar Nour-Eddine Jarram bij zijn werk
Eten wat je lekker vindt, kleding dragen waar je je goed in voelt, van je huis een thuis maken. We willen wat te kiezen hebben. Het geeft plezier, ontspanning en het maakt ons wie we zijn. Wanneer je leeft met weinig geld, verlies je veel vrijheid. Vrijheid die verder gaat dan het kopen van kleding of spullen. Denk aan vervoer en je sociale leven: waar kun je heen, als je geen geld hebt voor een auto, openbaar vervoer of een fiets? Je staat regelmatig voor lastige keuzes. Toch een keer zwartrijden met het openbaar vervoer om je kind naar een feestje te brengen? En als iemand je een tas gestolen boodschappen aanbiedt, zou je die dan weigeren?
Marleen: ‘De laatste week van de maand heb ik weinig centen. Dan kan ik zelfs de aanbiedingen van de Dirk niet kopen. Op woensdag komen die in de winkel. Op maandag krijg ik mijn geld. Dan staan de nieuwe aanbiedingen alweer in het schap voor woensdag. Zo grijp je altijd mis en dat vind ik niet eerlijk!’
In dit fragment vertelt Marleen over de voor haar zo belangrijke tegoedbonnen van de supermarkt.
Luister hieronder naar het verhaal van Priscilla en het gebrek aan vrijheid dat zij als moeder van zes kinderen ervaart:
Dit is wat Priscilla zegt:
‘Ik mis vrijheid. Gewoon spontaan op een mooie zomerse dag de metro nemen naar ‘t strand. Zonder te denken: kan ik het geld nu missen? Het taboe rondom armoede moet doorbroken worden.’
Armoede is van alle tijden
Ook vroeger worstelden Schiedammers ermee.
Dit is de ‘Acte van het beste kleed’ (1286-1287). Het is het alleroudste collectiestuk van het Gemeentearchief Schiedam en vertelt je meer over hoe men in het verleden tegen armenzorg aankeek.
Het omschrijft hoe van elke inwoner van Schiedam na overlijden het beste kledingstuk aan het Sint Jacobsgasthuis geschonken moet worden. In dit gasthuis vind je nu het museum, maar vroeger werden er arme zieken en ouderen verzorgd. Textiel is op dat moment nog erg kostbaar. Met het geld dat de kleding opleverde kon het gasthuis de zorg betalen. Conservator stadsgeschiedenis Merel van der Vaart vertelt in dit fragment meer over deze bijzondere maatschappelijke constructie.
De stadsarmenschool
In recordtijd heel veel leren.
Wie in de negentiende eeuw geen schoolgeld kan betalen, gaat naar de armenschool. Voor de Schiedamse kinderen zijn er drie van die scholen. Hier krijgen kinderen tussen hun zesde en twaalfde jaar les. Daarna gaan veel van hen werken. Er is dus maar een paar jaar de tijd om belangrijke vaardigheden te leren, zoals lezen, rekenen en schrijven. Soms met een rammelende maag, slaapgebrek of het gekriebel van luizen op je hoofd. Gelukkig zijn er uitmuntende hoofdonderwijzers die inzien hoe goed onderwijs de kans op een betere toekomst kan vergroten. Zij doen hun uiterste best om de leerlingen een goede start te geven.
Conservator stadsgeschiedenis Merel van der Vaart vertelt in dit audiofragment een levendig verhaal over de stadsarmenschool.
Fysieke en mentale gezondheid*
*Ook daarop heeft armoede grote invloed.
Overzicht van de tentoonstellingszaal
Persoonlijk voorwerp met een verhaal
Brievenwand met echte post
Het werk van Koos Buster: 'Sierborden van bijna alles wat ik niet leuk vind'
Het kunstwerk van Aline Thomassen aan het einde van de brievenwand
Overzicht van de tentoonstellingszaal
Aline Thomassen, ‘Zonder titel’, 2008. Collectie Stedelijk Museum Schiedam, Schenking NOG Collectie, Stichting Beheer SNS REAAL
Weer een brief op de mat. Weer een klop op de deur. Weer een hulpverlener aan wie je je hele verhaal moet vertellen. Je ligt er wakker van. Je raakt in paniek. Je voelt je vernederd. Het woud van regelingen en toeslagen is zelfs voor hulpverleners complex. Verdien je een tientje te veel of vul je iets verkeerd in, dan moet je geld terugbetalen. Het zorgt voor angst, stress en een gevoel van machteloosheid.
Alles wat helpt, kost geld: gezond eten, sport en (preventieve) gezondheidszorg. En mede door het taboe op armoede, is de kans groot dat je je terugtrekt. Ook kun je fysieke klachten krijgen, die op hun beurt weer leiden tot stress. Je krijgt het gevoel dat er op je neer wordt gekeken of dat de overheid je niet vertrouwt. Dit alles kan je gevoel van eigenwaarde verlagen en (ernstige) psychische gevolgen hebben.
Zij vertelt dat het maar al te makkelijk is om verstrikt te raken in het woud van papierwerk. Wendy vertelt ook over het kunstwerk van Aline Thomassen, dat op haar veel indruk maakt. ‘Het is vaak zo druk in mijn hoofd. Vooral ’s nachts. Dan komen de demonen, de stemmen van wat er allemaal moet, wat iedereen wel niet denkt en al die problemen die ik nog op moet lossen. Deze tekening lijkt wel speciaal voor mij gemaakt, ik ben er stil van.’
Wendy over slaapproblemen*
‘Gelukkig krijg ik slaapmedicatie van mijn huisarts, anders zou ik geen oog dichtdoen.’
Sierborden van bijna alles wat ik niet leuk vind*
*Van kunstenaar Koos Buster.
Kunstenaar Koos Buster werkt al langere tijd aan een groeiende verzameling sierborden van ‘bijna alles wat ik niet leuk vind’. Grote of kleine ergernissen, ze zijn allemaal even belangrijk en worden vereeuwigd op een door hem gemaakt sierbord.
Voor deze tentoonstelling nodigde het museum hem uit om zijn verzameling uit te breiden aan de hand van gesprekken over armoede met Schiedammers. Iedere bijeenkomst van het museum met ervaringsdeskundigen begon met een ‘frustratie-release’. Te duur fruit, een boete, bureaucratie: het werd opgeschreven en gedeeld met elkaar. Koos Buster maakte hier van een soort klachtenwand, maar dan in de vorm van oud-Hollandse tegeltjeswijsheden.
De sierborden van Koos Buster zijn in samenwerking met SCHUNCK in Heerlen aangekocht voor de collecties van Stedelijk Museum Schiedam en SCHUNCK.
In dit fragment vertelt Koos Buster meer over de borden die hij voor de tentoonstelling Uit armoede maakte.
Soft Map van Nadia Nena*
*Een plattegrond met gevoel.
Nadia tekent de verhalen op
Detail uit de Soft Map
Met quotes van de ervaringsdeskundigen
Bezoekers bekijken de Soft Map
Detail van Schiedam centrum
Hoe ervaar je een stad als je met te weinig geld leeft? Waar kom je graag en waar liever niet? Waar moet je vaak heen en hoe kom je er? De Schiedamse architect Nadia Nena Pepels sprak in Schiedam met ervaringsdeskundigen, liep met hen door de wijk en tekende hun verhalen op. Haar soft map van Schiedam laat je de stad zien door andere ogen.
Hier kun je luisteren naar wat Nadia Nena zelf vertelt over haar Soft Map voor Uit armoede.
Wist jij dit?*
*Belangrijke feiten en cijfers.
Zelfredzaamheid, creativiteit en kracht*
*Samen sta je sterker.
Overzicht van de tentoonstellingszaal
Kunstenaar Domenique Himmelsbach bij zijn werk in de tentoonstelling
Tina kon haar bril op afbetaling kopen
Historische vaandels van Schiedamse verenigingen
In het kunstwerk van Domenique Himmelsbach
Je kent het gevoel: alles zit tegen. Wat doe je in zo’n situatie? De kans is groot dat je jezelf trakteert: je bestelt lekker eten of gaat er een weekendje tussenuit. Maar wat als het dag in, dag uit echt flink tegenzit en die traktatie geen optie is? Hoe houd je het dan vol? Laat je inspireren door de ervaringsdeskundigen: de één gaat naar buiten en geniet van een vlinder of het licht. De ander voelt zich trots op kleine dingen die wel lukken. Ze zeggen: schaam je niet. En vooral: help elkaar. De meest behulpzame mensen, zo blijkt, zijn mensen die weten hoe het is om hulp te kunnen gebruiken.
Van de elf bij deze tentoonstelling betrokken ervaringsdeskundigen doen er vier vrijwilligerswerk bij een organisatie die mensen (in armoede) helpt, geven er tien hulp aan mensen in hun buurt, doen er drie betaald werk in de zorg of hulpverlening en hebben er drie een eigen initiatief opgericht om mensen met weinig geld te helpen.
Waar haalt ervaringsdeskundige Marleen de kracht vandaan? In dit fragment vertelt ze het.
Luister ook naar Vanessa, ervaringsdeskundige en adviseur voor de tentoonstelling. Over haar verscheen het boek ‘Moeder van 40.000 kinderen’. Ze vertelt hoe ze haar persoonlijke ervaring inzet om anderen in armoede te helpen:
Wat zegt Marleen hierover?
“Ook al heb ik nog maar vijf cent in mijn portemonnee… ik vind altijd de kracht voor een glimlach en om mensen in armoe te helpen. Ook al heb ik nog maar één brood, jij krijgt het. En altijd borst vooruit. Waarom ik mee heb gedaan? Omdat ik heel vaak in de situatie heb gezeten en nog steeds zit. En ik vind dat er meer openheid moet komen over mensen in armoe en dat de mensen niet meer op ons moeten neerkijken.”
Relaties met anderen*
*En kinderen.
Resultaat van workshops met kinderen
Overzicht van de tentoonstellingszaal
Kunstenaar Chantal van Heeswijk bij haar werk: 'Arm om je heen, rijk om je heen'
Verhaal over hoe 15 euro vrienden uit elkaar drijft
Installatie 'Arm om je heen, rijk om je heen'
Kunstenaar Nour-Eddine Jarram bij zijn kunstwerk 'Armoede is eenzaamheid'
Ouders die hun kinderen met te weinig geld moeten opvoeden, ontzeggen zichzelf dingen. Ze slaan bijvoorbeeld soms een maaltijd over. En dan nog kunnen ze hun kinderen vaak niet geven wat ze nodig hebben. Ze zien hoe hun kinderen niet dezelfde kansen krijgen als leeftijdgenootjes. Dat hakt er keihard in. Een sociaal netwerk en sterke warme relaties kunnen ontzettend veel betekenen.
Ervaringsdeskundige en adviseur voor de tentoonstelling Vanessa: ‘Ik heb ervaren en gezien wat het voor kinderen en gezinnen betekent om in armoede te (over)leven. Mijn hart bloedt! Als humanist is mijn levensmissie het bevechten van armoede. Daarom heb ik Stichting Stem zonder Gezicht opgericht en is het boek Moeder van 40.000 kinderen geschreven. Armoede wordt in stand gehouden door falende systemen, maar vanuit liefde en gemeenschapsgevoel kunnen we kansenongelijkheid en sociale uitsluiting doorbreken!’ In dit fragment vertelt Vanessa nog meer over haar blik op armoede: Luister ook naar ervaringsdeskundige Malika. Zij vertelt over haar vrijwilligerswerk bij de Kledingbank, hoeveel voldoening en sociaal contact dat haar brengt, en over hoe belangrijk het is om elkaar te blijven zien om wie je bent.
Vanessa over onbegrip
‘Mijn vrienden wisten dat ik van niets leefde. Toen ik een feestje van vijftien euro afsloeg, zei een van hen: ‘alweer niet, je gaat bijna nooit meer mee!’ Verontwaardigd legde ik uit dat vijftien euro de helft van mijn weekbudget was. ‘Schaam je je niet om dat steeds te zeggen?’ vroeg ze. Ik bleef stil en trok me steeds verder terug uit mijn vriendengroep.’
Wist jij dit?*
*Belangrijke feiten en cijfers.
In de Stadsgalerij hingen de Wenswerken
En stonden Schiedamse partners centraal.
Helemaal beneden in het museum bevindt zich de Stadsgalerij. Deze ruimte ging tijdens de tentoonstelling Uit armoede over de vraag: wat nu? Hoe kan ik in actie komen? Er was een muur vol initiatieven die steun geven aan mensen die leven met te weinig geld. En mensen die juist graag willen helpen konden er ideeën opdoen. Kunstenaar Maarten Bel hielp ook: hij bedacht met zijn Wenswerken een creatieve manier om iets te doen voor iemand die leeft met weinig geld.
Wenswerken*
*Van kunstenaar Maarten Bel.
Koelkast voor Malika
Tikibad voor Priscilla en kinderen
Met het gezin naar de Efteling voor Daisy
Airfryer voor Jara
Peuterbed voor Boulaoulia
Stofzuiger voor Miranda
Verjaardagstaart voor Ada
De Rotterdamse kunstenaar Maarten Bel kaart op een humoristische manier maatschappelijke thema’s aan. Speciaal voor de tentoonstelling Uit armoede maakte hij de installatie Wenswerken. Schiedammers die met te weinig geld leven konden een wens indienen voor een product dat zij niet kunnen betalen, van verjaardagstaart tot stofzuiger, kinderfiets of bezoek aan de Efteling. Maarten Bel maakte tekeningen van die voorwerpen en verkocht ze voor de aankoopprijs ervan. Bezoekers konden een echte Maarten Bel kopen en lieten zo maar liefst 90 wensen in vervulling gaan.
De Wenswerken zijn geïnspireerd op een actie van de voedselbank, vertelt hij. ‘Bij de ingang van een supermarkt stonden ze met een lijst producten die je kon doneren. Als klant vond ik het fijn om concreet te weten waar behoefte aan was en iets te geven wat ik zelf ook lekker vind. Het idee dat iemand mijn lievelingspasta zou koken maakte het persoonlijk.’ Tijdens zijn opleiding tot kunstenaar en na zijn afstuderen, kon hij zelf de eindjes maar net aan elkaar knopen. ‘Hulp van anderen is dan super fijn. Nu ik een stabiel inkomen heb, kan ik geven. Dat is nog fijner.’
In dit fragment vertelt Maarten Bel meer over zijn Wenswerken.
Partners uit de hele stad deden mee*
*Een greep uit deze warme krachten.
Stichting Net Niet Genoeg
Stichting Niemand Buiten Spel
De Voedselbank
Hotspot Hutspot
De Kledingbank
Stichting Schiedammers helpen Schiedammers
Leger Des Heils
Terugkijken op iets moois
Ook dat doen we samen.
De impact die de tentoonstelling Uit armoede maakte was groot. In de stad Schiedam, maar zeker ook daarbuiten. Samen met alle samenwerkingspartners en de ervaringsdeskundigen zijn we erin geslaagd om het thema armoede op nationaal niveau aandacht te geven. Kamerleden, toenmalig minister Schouten, de rechtbank, uitvoerende instanties, sociaal-maatschappelijke organisaties, ministeries: ze kwamen allemaal. Ook binnen het internationale museumlandschap maakte de tentoonstelling indruk. Zo werden we onder meer gevraagd om te spreken op het toonaangevende congres MuseumNext en werden we finalist voor de Europese Art Museum Award.
Wendy
Over haar deelname aan de tentoonstelling.
Natasja van Stichting Net Niet Genoeg over de tentoonstelling
“Uit armoede heeft gezorgd voor onderlinge verbindingen tussen organisaties die elkaar onder andere omstandigheden nooit hadden opgezocht. Want wie denkt bij het museum aan stichting Net Niet Genoeg, de Voedselbank of een wijkcentrum? Dit is een museum dat de naam “Stedelijk” eer aan doet.”
Natasja zegt ook nog: “De tentoonstelling heeft onder meer door de Wenswerken van Maarten Bel voor een enorme bewustwording gezorgd bij mensen die normaliter niet zo bij armoede stil staan. Maar meer nog heeft dit kunstproject mensen in armoede geholpen, die veelal geloven dat er niemand aan ze denkt. Dat ze het altijd moeten hebben van de afdankertjes. Dat er zoveel wensen zijn vervuld heeft ze enorm geraakt. Tot op de dag van vandaag worden wij door gasten bij onze stichting aangesproken op de wensen die tijdens de tentoonstelling zijn vervuld. Of het nu gaat om een fiets, een bos bloemen of een stofzuiger.”
We blijven ons inzetten
Want alle kleine beetjes helpen.
Uit armoede heeft ook het museum veel geleerd. Tijdens de tentoonstelling werd geëxperimenteerd met manieren om een fijnere plek te zijn voor mensen die met te weinig geld moeten leven. Die acties zet het museum voort: er zijn nog steeds vrijkaarten te krijgen bij buurthuizen in Schiedam, bezoekers kunnen een Schiedammer met te weinig geld via ’traktatiekaartjes’ trakteren op een lunch of kop koffie met lekkers, het museum is een uitdeelpunt geworden voor gratis menstruatieproducten en last but not least: een deel van de betrokken ervaringsdeskundigen is als vrijwilliger aan de slag in het museum. Ze heten wijkgenoten welkom in het museum en wij blijven van hen leren.
Heb je vragen over de tentoonstelling?*
* Neem contact op met een van de curatoren.
Merel van der Vaart, Conservator stadsgeschiedenis (merel@stedelijkmuseumschiedam.nl) of Dorien Theuns, stadsprogrammeur (dorien@stedelijkmuseumschiedam.nl).
Mijn Schiedam
Onze maatschappelijke programmalijn.
Deze tentoonstelling is onderdeel van Mijn Schiedam, de maatschappelijke programmalijn waarmee Stedelijk Museum Schiedam samenwerkt met Schiedammers en Schiedamse organisaties. Samenwerkingen ontstaan op initiatief van het museum én de stad. Hieruit komen betekenisvolle programma’s voort die we alleen met elkaar kunnen realiseren.
De tentoonstelling Uit armoede. Kunst, geschiedenis en verhalen werd mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van Fonds Schiedam Vlaardingen, Mondriaan Fonds, Elja Foundation, ZOZ Fonds, De Groot Fonds, Madurodam Kinderfonds, J.E. Jurriaanse Stichting, G. Ph. Verhagen-Stichting, Stichting Opbouw Schiedam, VriendenLoterij Fonds, VSBfonds en Fonds21.
De prachtige foto’s, waaronder de portretten van de ervaringsdeskundigen, zijn gemaakt door fotograaf Aad Hoogendoorn.